คันถธุระไม่ใช่แค่นั่งเรียน, วิปัสสนาธุระก็ไม่ใช่ไม่ต้องเรียน (วิธีเรียนและเตรียมปฏิบัติธรรมสมัยพุทธกาล)

จากเรื่องพระจักขุปาลเถรวัตถุ (ของธรรมบท พระไตรปิฎกเล่มที่ 25 และประมวลพระวินัยปิฎก เล่ม 4 มหาวรรค ภาค 1 รวมทั้ง อรรถกถา)

1. พระจักขุบาลท่านไปอยู่กับอุปัชฌาย์จารย์ (ผู้ทรงพระไตรปิฎกบางส่วนเคร่งครัดวินัยที่จบหลักสูตรภิกขุปริสูปัฏฐาปกะสอนหลักสูตรนิสสยมุจจกะให้พระนวกะได้ เช่น อูอาจิณณะแห่ง pa-auk ตอยะ).
• หลักสูตรนิสสยมุจจกะ ที่ทำให้พระจักขุบาลต้องเรียน  (ท่องจำ, ทำความเข้าใจ) ก่อนทำวิปัสสนาธุระ (ปฏิบัติ) คันถธุระ (กิจหลังปฏิบัติจบแล้ว) เป็นอย่างไร?
1. #หลักสูตรฆราวาสและสามเณรสำหรับเตรียมความพร้อม
1. ในอรรถกถาขุททกปาฐะ กล่าวไว้มีใจความว่า การสังคายนาครั้งที่ 1 พระอรหันต์ 500 รูปได้รวบรวมพระสูตรบทเล็กๆ ที่นิยมใช้เริ่มเรียนเริ่มสอนกันในสมัยพุทธกาล ไว้ให้ผู้ใหม่ได้ท่องจำและทำความเข้าใจ เรียกว่า ขุททกปาฐะ มี 9 ข้อ คือ ไตรสรณคมน์, ศีล 10, อาการ 32, กุมารปัญหา, มงคล 38, รตนสูตร, นิธิกัณฑสูตร, ติโรกุฑฒสูตร, เมตตสูตร.
2. #หลักสูตรนิสสยมุจจกะสำหรับพระภิกษุที่เตรียมความพร้อมมาแล้ว
• ในอรรถกถาโอวาทกสิกขาบท กล่าวไว้สรุปความว่า:
1. ท่องภิกขุปาติโมกข์ ภิกขุนีปาติโมกข์ คล่องปาก ขึ้นใจ เข้าใจเป็นอย่างดีด้วย.
2. ท่องพระสูตร ขนาดประมาณมหาสติปัฏฐานสูตร 4 สูตร (4 ภาณวาร) และเข้าใจเป็นอย่างดีด้วย.
3. เข้าในสังฆกรรมน้อยใหญ่.
4. รู้กถามรรค.
5. ท่องสูตรสำหรับงาน 3 ประเภทได้ วิวาหะ, มงคล, อวมงคล.
6. เข้าใจสมถกรรมฐานจนถึงบรรลุ (สมถยานิก), หรือวิปัสสนากรรมฐานจนถึงบรรลุ (วิปัสสนายานิก).
7. อยู่กับอุปัชฌาย์ 5 ปีขึ้นไป จึงจะจบหลักสูตรได้ และต้องได้ 6 ข้อข้างต้นด้วย ไม่ได้ก็ไปไหนไม่ได้.
2. พระจักขุบาลอยู่ครบ 5 ปี ฝึกฝนทุกอย่างครบ จบหลักสูตรนิสสยมุจจกะ (ถ้าไม่จบต้องอยู่ต่อ ห้ามทิ้งอาจารย์).
3. หลังจากนั้น ท่านพระจักขุบาลจึงถึงขั้นตอนที่จะพิจารณาว่า จะทำคันถะธุระ หรือวิปัสสนาธุระ?
• คันถธุระ ในบาลีนั้น คือ หลังจากจบหลักสูตรนิสสยมุจจกะแล้ว ถ้ายังไม่บรรลุ ยังหนุ่มอยู่ก็ไปท่องจำพระไตรปิฎก ทำความเข้าใจอรรถกถา บอกสอน 1 นิกายบ้าง 2 นิกายบ้าง หรือ พระไตรปิฎกทั้งหมดบ้าง.
• วิปัสสนาธุระ ในบาลีนั้น คือ หลังจากจบหลักสูตรนิสสยมุจจกะแล้ว ถ้ายังไม่บรรลุ ก็ทิ้งทุกอย่าง (สลฺลหุกวุตฺติ) ไปอยู่ในเสนาสนะไกลจากกามคุณ 5 แล้วทำขยวยญาณ (อุทยัพพยญาณเป็นต้นไป) ด้วยใจเด็ดเดี่ยวสละชีวิตได้ เจริญวิปัสสนา ให้บรรลุอรหัตตมรรค.
• ทั้งสองอย่างต้องท่องจำ คือ คันถธุระต้องท่องจำพระสูตรตามลำดับทั้งนิกาย (ตามที่แปลไว้ให้ข้างต้น), ส่วนวิปัสสนาธุระต้องท่องจำกรรมฐานที่ใช้ปฏิบัติ (คำว่า "การทรงไว้" ในลิงก์ แปลให้ถูกว่า "การท่องจำ (ธารณ)").
4. สุดท้ายท่านจักขุบาลเลือกวิปัสสนาธุระ.

จะเห็นได้ว่า แม้จะเลือกเป็นวิปัสสนาธุระ ก็ต้องเรียนพระไตรปิฎกไม่น้อยเลย. และเป็นข้อบังคับมาจากพระไตรปิฎกอรรถกถาเองด้วย ท่านหรืออาจารย์ของท่าน ไม่ได้คิดขึ้นเอง, ทุกอย่างมีอธิบายในพระวินัยปิฎก และอรรถกถา.

ในอดีตสายพระป่าโบราณก็ศึกษาคล้ายๆ กันนี้, และปัจจุบัน การศึกษาแบบนี้ ยังมีอยู่ที่วัดสาย Pa-Auk ที่พม่าเป็นต้น.

จักขุปาลเถรวัตถุ อรรถกถาธรรมบท

http://www.84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=11&p=1#เรื่องพระจักขุปาลเถระ